چهارشنبه ۲۵ تير ۱۳۹۳ ساعت ۱۱:۵۳
بررسی مفاهیم تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی
بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه‌های مختلف اقتصادی، بازرگانی تاثیرات شگرف این پدیده را بیش از پیش نمایان ساخته است.
بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه‌های مختلف اقتصادی، بازرگانی تاثیرات شگرف این پدیده را بیش از پیش نمایان ساخته است. مزایای فراوان اقتصادی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد و بازرگانی شامل صرفه‌جویی هزینه مبادلاتی، افزایش بهره‌وری بنگاه و صنعت، تغییر فرایندهای مدیریت و تولید بنگاههای اقتصادی، کاهش هزینه جستجو، دسترسی بیشتر و آسانتر و ارزانتر به اطلاعات، کاهش محدودیت های ورود به بازار، شمار بیشتر عرضه کنندگان، افزایش رقابت، کاهش سود انحصاری ، کاهش هزینه تمام شده و قیمت کالا و تسهیل تجاری موجب توجه روزافزون به این پدیدة نوین شده است. فعالان اقتصادی در سراسر جهان به ویژه در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه پیشرو با بکارگیری آخرین یافته‌های فناوری به ویژه فناوری ارتباطات و اطلاعات بطور فزاینده مبادلات تجارت الکترونیکی خود را گسترش می‌دهند.
در این راستا برخی بنگاههای اقتصادی از جمله بانکها با مهندسی مجدد فعالیتهای مدیریتی و تولیدی و خدماتی خود و بکارگیری کسب و کار الکترونیکی توانسته‌اند سهم بازار خود را در بازارهای جهانی ابتدا حفظ و سپس ارتقاء دهند. بدیهی است برای بنگاههایی که در این رقابت عقب بمانند، کاهش سهم بازار اولین پیامد آن خواهد بود.
مصرف‌کنندگان نیز در کشورهای مختلف تمایل چشمگیری برای انجام مبادلات به صورت الکترونیکی از خود نشان داده‌اند. کاهش هزینه و افزایش سرعت دسترسی به اینترنت و مزایای اقتصادی و اجتماعی تجارت و بانکداری الکترونیکی از دلایل اصلی توجه مردم به اینگونه مبادلات است.
در ایران نیز طی چند سال گذشته دولتمردان با درک مزایا و اثرات تجارت الکترونیکی به طراحی و ایجاد تجارت الکترونیکی همت گمارده‌اند. بی‌گمان یکی از وظایف اصلی در توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی کشور، آگاه سازی عمومی است که در این راستا، معاونت برنامه‌ریزی و بررسیهای اقتصادی وزارت بازرگانی برنامه‌هایی برای طراحی و پشتیبانی از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی به مورد اجرا گذاشته شده است.
●مقدمه
با توجه به پیشرفتهای فناوری روزمره و شتابان, جوامع به جوامعی مبتنی بر دانش و آگاهی تبدیل شده‌اند. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و سازمانها این امکان را می‌دهد که فعالیتهای تجاری و مبادلات خود را با سرعت و انعطاف‌پذیری انجام دهند.
تجارت الکترونیکی و به تعبیر وسیع‌تر کسب و کار الکترونیکی شیوه و نحوه زندگی کردن انسانها را نیز متحول می‌سازد. کشورهای پیشرفته چندین سال است که تجارت الکترونیکی را آغاز کرده‌اند و کم کم مسائل و مشکلات آن را تجربه کرده‌اند بنابراین تا حدودی بسترهای فناوری, قانونی و سرمایه‌های انسانی و مادی لازم برای توسعه و گسترش آن را فراهم ساخته‌اند و در آستانه تحول اساسی و کامل در شیوه کسب و کار و زندگی هستند, که در آن به میزان وسیع از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر کشورهای پیشرفته, کشورهای در حال توسعه نیز به منظور ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای لازم برای تجارت الکترونیکی, در حال برنامه‌ریزی و تلاش هستند. در کشور ما هم تلاش‌های پراکنده‌ای صورت گرفته است, ولی این تلاشها تاکنون اثربخش نبوده است زیرا از یک طرف از انسجام و یکپارچگی لازم برخوردار نمی‌باشد و از طرف دیگر فاقد سرعت مناسب هستند.
هدف از ارائه این مقاله آشنایی با ابعاد و زیرساختهای تجارت الکترونیکی و تبیین نقش و جایگاه انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در آن می‌باشد.
●مفاهیم:
▪تجارت الکترونیکی
در دهه ۱۹۵۰ میلادی کارتهای پلاستیکی در عرصه تجارت ظهور کرد. در طول دهه ۱۹۷۰ با معرفی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) بین بانکها بر اساس شبکه‌های خصوصی, بازارهای مالی دچار تغییر اساسی گردیدند. انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) پرداختهای الکترونیکی همراه با اطلاعات مربوط به وجوه ارسالی را بهینه نمود.در طول سالهای بعد از ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته به شکل پیامهای الکترونیکی (مثل مبادله الکترونیکی داده‌ها EDI و پست الکترونیکی(در سطح وسیعی بین شرکتها رایج گشت. فناوری پیامهای الکترونیکی در حقیقت سبب شد کارهای مبتنی به کاغذ در فرآیندهای کسب و کار کاهش یابد و به دنبال آن اتوماسیون افزایش یابد. مؤسسات به طور سنتی برای مبادلات خود از شیوه کاغذ مثل چک, سفارش خرید, اسناد بارگیری و حمل, استفاده می‌کردند. این مبادلات به شکل الکترونیکی تبدیل شد.
”مبادله الکترونیکی داده‌ها“ به شرکتها و مؤسسات اجازه می‌داد که اسناد مورد نیاز و اطلاعات, دستورها و مجوزها را به شکل الکترونیکی بین خود رد و بدل نمایند.در اواسط دهه ۱۹۸۰ نوع استفادة جدیدی از فناوری تجارت الکترونیکی بین مشتریان گسترش یافت. این شیوه جدید عبارت بود از خدمات پیوسته, که تعاملات اجتماعی جدید (مثل مکالمه و گفتگوی الکترونیکی) و اشتراک دانش و اطلاعات علمی (مثل گروههای اخبار و برنامه‌های انتقال فایل( را به وجود آورد.در طول سالهای آخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ فناوری پیامهای الکترونیکی به جزء تفکیک‌ناپذیری از جریانات کاری مؤسسات تبدیل شد که به آن سیستم‌های یکپارچه محاسباتی می‌گفتند. این شیوه باعث ایجاد کارایی و اثربخشی بیشتر برای مؤسسات گردید.در دهه ۱۹۹۰ ظهور وب‌های جهانی (www) بر روی اینترنت, تحولی شگرف در عرصه تجارت الکترونیکی به وجود آورد. وب موجب گردید تا تجارت الکترونیکی به شیوه ارزانتر فعالیتهای تجاری را انجام دهد. وب همچنین سبب شده است تا مؤسسات کوچکتر بتوانند پابپای شرکتهای چندملیتی عرض اندام نمایند.
●مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی
۱ـ در تجارت الکترونیکی تأخیر ناشی از تهیه و ارسال مدارک از بین می‌رود.
۲ـ در تجارت الکترونیکی از آنجا که داده‌ها به دفعات وارد سیستم نمی‌شوند احتمال بروز خطا کاهش می‌یابد.
۳ـ صرفه‌جویی در نیروی کار به علت عدم نیاز به ورود مجدد داده‌ها به سیستم و کاهش هزینه آن.
۴ـ در تجارت الکترونیکی به علت اینکه زمانهای تأخیر کاهش می‌یابد جریان اطلاعات از روانی و اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود.
۵ـ در تجارت الکترونیکی وصول پیام به طور الکترونیکی و بدون وقفه به فرستنده اعلام می‌گردد.
۶ـ تجارت الکترونیکی محدودیت‌های زمانی و مکانی تجارت را برداشته است, به عبارت دیگر تجارت را به تجارت جهانی تبدیل کرده است.
۷ـ کاهش هزینه تمام شده کالا و خدمات
۸ـ افزایش رقابت تمامی شرکتها می‌توانند به معرفی خود و محصولات خود بپردازند و مصرف‌کنندگان به سرعت می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را جمع‌آوری نمایند و بهترین فروشنده را انتخاب نمایند.
۹ـ امکان عرض اندام شرکتهای کوچک و متوسط در سطح جهان
۱۰ـ افزایش فروش بنگاهها و شرکتها به علت حضور در بازارهای جدید و جهانی.
۱۱ـ برداشتن محدودیت‌های زمانی برای عرضه خدمات و محصولات توسط بنگاهها.
۱۲ـ کاهش هزینه‌های اجتماعی : تجارت الکترونیکی باعث کاهش هزینه‌های رفت و آمد افراد, صرفه‌جویی در وقت, کاهش ترافیک, کاهش آلودگی هوا, شلوغی معابر و سایر هزینه‌های اجتماعی می‌گردد.
●معایب تجارت الکترونیکی
به علت نو بودن این فناوری هنوز خیلی زود است که تمام زوایای پنهان آن روشن شود و عیب‌های آن آشکار گردد. زیرا در حال حاضر مرحله اولیه عرضه این نوع فناوری می‌باشد بنابراین بیشتر بر جنبه‌های مثبت آن در مقایسه با تجارت سنتی تأکید می‌شود. و اغلب تحلیل‌گران اشاره‌ای به جنبه‌های منفی و معایب آن ندارند. تقریباً مشابه زمانی که فردی کالایی را می‌خواهد بخرد, هنگام خرید کالا, بیشتر مزیت‌ها و نقاط مثبت آن در نظر او جلوه‌گر می‌شود ولی پس از خرید کالا به تدریج نقاط منفی آن در نظرش آشکار می‌گردد.
یکی از جنبه‌های منفی تجارت الکترونیکی از میان بردن ارتباطات عاطفی بین طرفین معامله است. در تجارت سنتی خریدار و فروشنده, ارتباط مستقیم و رو در رو با همدیگر برقرار می‌کنند, این ارتباطات سبب ایجاد الفت و علاقه و ایجاد روابط عاطفی می‌گردد. این نوع روابط عاطفی نوعی تعهد بین خریدار و فروشنده ایجاد می‌کند که تضمین‌کننده روابط فی ما بین آنهاست.
هزینه مخاطرات معامله در تجارت الکترونیکی مشکل بعدی آن است. در تجارت الکترونیکی, خریدار و فروشنده همدیگر را ملاقات نمی‌کنند, کالا را هم نمی‌بینند بلکه از روی مشخصات و تصاویر مربوطه اقدام به خرید می‌شود, همین عامل ممکن است سبب ایجاد مخاطراتی برای طرفین باشد.
موضوع مهم دیگر, امنیت در تجارت الکترونیکی است. سیستم تجارت الکترونیکی در عین حالی که دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه‌ای بالا برده است باید پاسخگوی مسائل ایمنی نیز باشد که شامل: قابلیت دسترسی, محرمانه بودن, تمامیت پیام, اعتبار و انکارناپذیری و قابلیت بازرسی و رسیدگی می‌باشد. در خصوص مسائل امنیتی به تفصیل بیشتری بحث خواهد شد.
● مراحل تجارت الکترونیکی
از نقطه نظر مراحل استفاده از تجارت الکترونیکی می‌توان مراحل ذیل را متصور شد.
۱ـ مرحله اول : معرفی بنگاه تجاری
در این مرحله بنگاه تجاری یا هر شخص حقیقی یا حقوقی به معرفی خود در اینترنت می‌پردازد.
۲ـ مرحله دوم : معرفی محصولات و خدمات
در این مرحله بنگاه تجاری علاوه بر معرفی خود بر روی سایت اینترنت, به معرفی محصولات و خدمات خود نیز اقدام می‌کند. در این مرحله مشتریان می‌توانند از طریق اینترنت و به وسیله پست الکترونیکی اطلاعات اضافی را از بنگاه تجاری درخواست نمایند و بنگاه تجاری هم به موقع از طریق پست الکترونیکی اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مشتریان قرار دهد.
۳ـ مرحله سوم : پشتیبانی مشتریان به صورت پیوسته
مشتریان برای دریافت خدمات فنی با سایت اینترنتی شرکت عرضه‌کننده کالا یا خدمات ارتباط برقرار می‌کنند و مستقیماً از راهنمایی‌ها و کمک‌های آنها استفاده می‌نمایند.
۴ـ مرحله چهارم : فروش و عرضه کالا و خدمات به صورت پیوسته
در این مرحله بنگاه تجاری (عرضه‌کننده کالا و خدمات) یک سایت اینترنتی ایجاد می‌کند که دارای کلیه امکانات از قبیل کاتالوگ الکترونیکی و سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می‌باشد و می‌توان به صورت پیوسته عمل فروش و پرداخت و دریافت پول را انجام دهد.
۵ـ مرحله پنجم : انجام کلیه عملیات به صورت پیوسته
در این مرحله علاوه بر انجام فروش به صورت پیوسته, تمامی مراحل زنجیرة ارزش افزوده (در مرحله توزیع) سازمان و شرکت تجاری روی اینترنت و به صورت پیوسته انجام می‌گیرد.
مدلهای تجارت الکترونیکی
تجارت الکترونیکی دارای مدلهای مختلفی می‌باشد, ما در اینجا به مهمترین مدلهای آن اشاره می‌کنیم.
۱ـ تجارت الکترونیکی B۲B
در مدل B۲B یک شرکت یا بنگاه تجاری برای ثبت سفارش به تولیدکنندگان, دریافت پیش‌فاکتور, فاکتور خرید, پرداخت مبلغ خرید و هزینه‌های مربوطه از طریق شبکه اقدام می‌نماید.
۲ـ تجارت الکترونیکی B۲C
تجارت الکترونیکی بنگاه ـ مشتری شامل تجارت خرده‌فروشی می‌شود. این نوع تجارت بین فروشنده و مشتریان ایجاد می‌شود. یعنی مشتریان با استفاده از شبکه می‌توانند به فروشگاه دسترسی پیدا کرده کالای مورد نیاز خود را انتخاب نموده، سفارش خرید دهند و وجه آن را پرداخت نماید. این نوع تجارت با گسترش اینترنت به سرعت افزایش می‌یابد. امروزه در کشورهای پیشرفته انواع کالاها از اقلام مصرفی مثل مواد غذایی تا اقلام بادوام مثل اتومبیل از طریق اینترنت قابل خرید و فروش می‌باشد.
۳ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری C۲C
تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری (C۲C) هم اخیراً به وجود آمده است. حجم مبادلات این نوع تجارت الکترونیکی در مقایسه با دو نوع فوق‌الذکر بسیار پایین‌تر است. این نوع تجارت الکترونیکی بیشتر برای برگزاری مناقصات و مزایده‌ها و حراج‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۴ـ تجارت بنگاه ـ اداره B۲A
این نوع تجارت الکترونیکی کلیه مبادلات تجاری و مالی بین بنگاههای تجاری و ادارات و سازمانهای دولتی را در برمی‌گیرد. این نوع تجارت شامل دو بخش می‌باشد, یک بخش شامل خرید کالا و خدمات توسط ادارات از بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری و بخش دوم شامل پرداختهای بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری به ادارات دولتی بابت مالیات‌ها و عوارض مختلف می‌شود.
۵ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ اداره C۲A
مدل مشتری ـ اداره عبارت است از مبادلات مالی و تجاری دولت‌ها و شهروندان که شامل جمع‌آوری مالیات‌ها, عوارض و کمک‌های مردمی می‌باشد.
۶ـ تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت G۲G
تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G۲G) شامل مبادلات تجاری بین دولت‌ها می‌باشد. برای انعقاد قراردادهایی در زمینه‌های مختلف بین کشورها از این مدل استفاده می‌گردد. به عنوان مثال اگر دو کشور بخواهند در زمینه صادرات و واردات با یکدیگر قرارداد منعقد نمایند از مدل G۲G استفاده نمایند.
محدودیت‌های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه
الف) مشکلات مربوط به زیرساخت‌ها
ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, رشد تجارت الکترونیکی را در این کشورها محدود می‌کند. ضعف امکانات ارتباطی لازم در کشورهای در حال توسعه شامل موارد ذیل می‌باشد:
۱ـ امکانات انتقال اطلاعات برای اتصال شبکه داخلی کشور به اینترنت.
۲ـ توانایی اینترانت داخلی و شیوه و سرعت وصل شدن خانه‌ها و شرکتها به اینترنت و شبکه‌های توانمند.
۳ـ انحصارات دولتی و یا خصوصی که اتصالات و ارتباطات بین‌المللی را محدود می‌سازد و افزایش قیمتها و شرایط ناکارآمد را به دنبال دارد.
۴ـ کمبود حلقه‌های زیرساختی محلی لازم برای دسترسی به تلفن (تعداد ۵/۲ خط تلفن به ازاء هر ۱۰۰ نفر).
۵ـ کیفیت پایین حلقه‌های زیرساختی محلی تلفن (تراکم خطوط و پهنای باند).
۶ـ بالا بودن هزینه خدمات تلفن.
علاوه بر ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, ضعف زیرساختهای دیگر نیز برای گسترش تجارت الکترونیکی مانع ایجاد می‌کنند. یکی از زیرساختهای لازم برای رشد تجارت الکترونیکی نیروی برق و انرژی است. در کشورهای در حال توسعه قطعی برق مداوم و وقفه طولانی آن خطر بسیار جدی برای انتقال الکترونیکی اطلاعات و عملکرد سیستم‌ها به وجود می‌آورد.
خدمات پستی ناکارآمد مشکل دیگر کشورهای در حال توسعه می‌باشد. مسائل امنیتی ابزارهای الکترونیکی پرداخت در کشورهای در حال توسعه مشکل دیگری در گسترش تجارت الکترونیکی می‌باشد. در این کشورها به واسطه تقلب‌های فراوان, استفاده از کارتها که یکی از معمولی‌ترین ابزارهای پرداختهای الکترونیکی جهت خرید می‌باشد, با مشکل مواجه است. به عنوان مثال در کشورهای آمریکای لاتین, به علت اینکه شرکتهای ارائه‌دهنده کارتها, خسارتهای استفاده تقلبی از کارتها را جبران نمی‌کنند, عملاً خرید از طریق اینترنت را با مشکل مواجه ساخته است.
ب) دسترسی محدود به رایانه و اینترنت بدلیل هزینه بالا
ج) فقدان ساختارهای قانونی مناسب
اغلب کشورهای در حال توسعه قوانین و مقرراتی دارند که هیچ چیزی به جز کاغذ و نوشتار را در خصوص معاملات تجاری قبول ندارند.
د) مسائل امنیتی تبادل اطلاعات
شرکتهایی که کارهایشان را بر روی اینترنت انجام می‌دهند باید از شیوه‌ها و معیارهای امنیتی دقیق و پیچیده, به خصوص در مواردی که با اطلاعاتی مثل کارتها, حسابهای بانکی و شماره تأمین اجتماعی سر و کار دارند باید با دقت بیشتری استفاده نمایند تا این اطلاعات برای کاربران غیرمجاز در اینترنت قابل دسترسی نباشد.
هـ) فقدان سرمایه‌های انسانی لازم
افزایش استفاده از تجارت الکترونیکی باعث می‌شود که تقاضا برای نیروهای متخصص و ماهر به خصوص در زمینه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات افزایش یابد. این کشورها از یک طرف با کمبود نیروهای متخصص مواجه هستند و از طرف دیگر, نیروهای انسانی عادی نیز نسبت به اینترنت و تجارت الکترونیکی کم‌اطلاع هستند .
و) مشکل زبان انگلیسی
اغلب اطلاعات و مبادلات که بر روی اینترنت انجام می‌شود به زبان انگلیسی صورت می‌پذیرد. این شیوه, مهمترین مانع استفاده از اینترنت برای مصارف عمومی تجارت الکترونیکی به حساب می‌آید. با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه درصد بسیار بالایی فاقد سواد لازم و تسلط بر زبان انگلیسی هستند, در استفاده از اینترنت با مشکل مواجه هستند.
ز) مشکلات فرهنگی
با توجه به اینکه در اینترنت همه چیز یافت می‌شود و محدودیت‌های فرهنگی و اخلاقی لحاظ نمی‌شود, از یک دیدگاه گسترش اینترنت باعث اضمحلال اصول فرهنگی, اعتقادی و اخلاقی در بین جوامع می‌شود, با این استدلال جلو گسترش آن گرفته می‌شود و یا حداقل محدودیتهایی بر آن اعمال می‌گردد. این محدودیت‌ها باعث کاهش نرخ رشد استفاده از اینترنت و تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه می‌گردد.
●عوامل مؤثر در گسترش تجارت الکترونیکی
مهمترین مسائلی که برای ایجاد و اجرای تجارت الکترونیکی کارا لازم است عبارتند از:
الف) مسائل عمومی
۱ـ نقش مؤثر و تعیین‌کننده دولت‌ها در گسترش تجارت الکترونیکی
۲ـ نقش مؤثر و تسهیل‌کننده سازمانهای بین‌المللی
ب) مسائل اجتماعی و اقتصادی
مسائل مالیاتی- پول الکترونیکی- دسترسی به بازار- توسعه منابع انسانی - وظایف و نقش اساسی گمرکات - ریسک انحصاری شدن - مسائل فرهنگی (سانسور محتوا)
ج) مسائل قانونی
قوانین و مقررات بانکی - قراردادهای الکترونیکی - محرمانه بودن و حفاظت از اطلاعات - حفاظت از منافع خریدار و فروشنده - امضاء رقمی و رمزنگاری - حقوق مالکیت‌های فکری - تقلب و کلاهبرداری الکترونیکی - مقررات اینترنتی مثل استانداردها و محدوده نامها
د) مسائل فناوری
زیرساختارهای مخابراتی – امنیت – رمزنگاری- سیستم‌های پرداخت الکترونیکی- تصدیق و انسجام داده‌ها
●انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی
▪ مقایسه بانکداری سنتی با بانکداری الکترونیکی
آنچه که در جدول ملاحظه می‌نمایید, مقایسه‌ای است بین ویژگیهای بانکداری سنتی و بانکداری نوین (الکترونیکی). در این بین آنچه که حائز اهمیت است این است که بانکداری الکترونیکی با وجود چالشهایی که برای پیشرفت و توسعه پیش روی خود دارد, می‌تواند به عنوان پدیدة بسیار مؤثر و غیرقابل انکار, امور تجاری و مالی را برای تمامی گروههای ذی‌نفع تسهیل نماید.
بانکداری نوین (الکترونیکی) بانکداری سنتی
ـ بازار نامحدود از لحاظ مکانی
ـ رقابت نامهای تجاری
ـ ارائه خدمات گسترده
ـ ارائه خدمات متنوع بر اساس نیاز و سفارش مشتری و نوآوری
ـ بانکهای چند منظوره مجهز به امکانات الکترونیکی
ـ تمرکز بر هزینه و رشد درآمد
ـ کسب درآمد از طریق کارمزد
ـ از نظر زمانی نامحدود و ۲۴ ساعته
ـ وجود رابطه نزدیک و تنگاتنگ بین بانکی
ـ به علت استفاده از رایانه, حجم کاغذ و نیروی انسانی به شدت کاهش می‌یابدـ بازار محدود
ـ رقابت بین بانکها
ـ ارائه خدمات محدود
ـ ارائه خدمات به یک شکل خاص
ـ متکی بر شعب
ـ تمرکز بر هزینه
ـ کسب درآمد از طریق حاشیه سود
ـ در قید ساعات اداری
ـ نبود رابطه نزدیک و مرتبط (بین بانکی)
ـ به علت وجود ساختار مبتنی بر کاغذ, به تعداد زیادی نیروی انسانی نیاز دارد
آنچه حائز اهمیت و در خور توجه است ویژگی فعال و آینده‌نگر خصوصیات بانکداری الکترونیکی در مقایسه با بانکداری سنتی است. بانکداری سنتی بیشتر با یک دید محافظه‌کارانه سعی می‌نماید به شیوه‌های مختلف هزینه‌های بانک را کاهش دهد. در صورتی که بانکداری الکترونیکی ضمن ارائه جامع خدمات بانکی در فکر توسعه و تحول بر مبنای جلب رضایت مشتری و افزایش درآمد بر مبنای ارائه خدماتی است که در قبالش کارمزد دریافت می‌دارد. بنابراین در بانکداری الکترونیکی هر چند که کاهش هزینه‌های بانکی مورد توجه قرار می‌گیرد و بر رشد درآمد بانک از طریق ارائه خدمات متنوع تأکید می‌گردد.
●انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
سیستم انتقال وجه به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها اطلاق می‌شود که به وسیله بانکها و مؤسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می‌پذیرد. حال اگر این فعالیت‌ها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوة پرداخت و ”انتقال مبتنی بر کاغذ“ گفته می‌شود و اگر این فعالیت‌ها از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن ”انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)“ می‌گویند. EFT عبارت است از روشی برای انتقال وجه به طور خودکار به وسیله رایانه و با استفاده از اتاق پایاپای خودکار. طبق این تعریف اولاً EFT فرآیندی است که وجه به طور الکترونیکی منتقل می‌شود. ثانیاً یک موجودیت قانونی به نام اتاق پایاپای خودکار (ACH) که عملیات انتقال (تسویه) را انجام می‌دهد.انتقال الکترونیکی وجوه، شامل انتقال وجه بین حسابها, بانکها و سایر مؤسسات مالی, با استفاده یا بدون استفاده از اتاق پایاپای خودکار (ACH), از طریق بکارگیری ترمینال الکترونیکی, تلفن, رایانه, ماشینهای نقطه فروش (POS), ماشینهای خودپرداز (ATM) و یا هر وسیله الکترونیکی دیگر می‌گردد.
●مزایا و ویژگیهای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
مهمترین ویژگیهای نظام‌های انتقال الکترونیکی وجوه:
امنیت ـ سرعت ـ آسان بودن و سادگی ـ هزینه کم ـ کاهش اشتباهات انسانی ـ بهره‌وری و کارایی ـ بهبود مدیریت وجوه و نقدینگی ـ بهبود روابط با مشتریان
نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه
ممکن است انتقال الکترونیکی وجوه از طریق کارت اعتباری, کارت هزینه, کارت بدهکار, حساب جاری الکترونیکی, حساب جاری معمولی, از طریق تلفن, رایانه, ترمینال رایانه‌ای, اینترنت به وسیله افراد و سازمانها و یا کارمندان بانک صورت پذیرد. یکی از مسائل کلیدی در انتقال وجه, روشهای انتقال وجه است. معمولاً انتقال وجه به دو صورت می‌باشد یکی انتقال اعتبار و دیگر انتقال بدهکار
الف) انتقال اعتبار: عبارت است از روشی که در آن وجوه از طریق انتقال‌دهنده برای انتقال‌گیرنده ارسال می‌شود.
ب) انتقال بدهکار: طبق این مکانیزم گیرنده به بانک خود دستور می‌دهد تا مبلغ خاصی را از انتقال‌دهنده وصول نماید.
انواع سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه
۱- بانکداری الکترونیکی مصرف‌کننده (در سطح مشتری)
آن بخشی از بانکداری است که مشتریان و مصرف‌کنندگان نهایی با آن سر و کار دارند. قسمت‌های مختلف این بخش:
الف) ماشین خودپرداز (ATM)
مشتریان از طریق این ماشین‌ها می‌توانند کارهای زیر را انجام دهند:
برداشت وجه از حساب ـ درخواست صورت حساب بانکی- به حساب گذاشتن چک یا وجه نقد علاوه بر موارد فوق از طریق ATM می‌توان بلیط هواپیما, اوراق قرضه, سهام خریداری نمود و نسبت به پرداخت صورت‌حسابهای آب و برق و... را اقدام نمود.
ب) ماشینهای نقطه فروش EFT POS
به عبارت دیگر EFT POS دستگاهی است که طبق آن یک مشتری در نقطه‌ای از زمان و مکان که در آنجا کالا یا خدماتی را می‌خرد, با استفاده از اشکال مختلف تعیین هویت ایمن و حلقه اتصال الکترونیکی مطمئن, وجه را از حساب خود در یک بانک یا مؤسسه مالی, به فروشنده منتقل می‌کند.
ج) بانکداری تلفنی
بانکداری تلفنی, عبارت است از انجام یک معامله تجاری خرده بین بانک و مشتریان از طریق تلفن.
د) بانکداری اینترنتی
بانکها می‌توانند بر روی شبکه جهانی وب (www) یک صفحه اختصاصی اینترنتی برای نمایش اطلاعات در مورد بانک و خدماتشان ایجاد کنند و علاوه بر آن به مشتریان اجازه بدهند که بسیاری از اعمال را انجام دهند.
هـ) بانکداری خانگی / دفتری
اساساً بانکداری خانگی به انجام عملیات بانکی از طریق رایانه شخصی اطلاق می‌گردد.
۲-بانکداری الکترونیکی بین بانکی
یک شیوه جهانی انتقال الکترونیکی وجوه, استفاده از شبکه سوئیفت می‌باشد. بانکهای عضو در این شبکه بین بانکی به راحتی می‌توانند, به انتقال الکترونیکی وجوه بین خود بدون محدودیت مرز و در سطح بین‌المللی اقدام نمایند. سوئیفت معمولاً برای نقل و انتقالات بین‌المللی پول بین بانکها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳-کارتهای پلاستیکی (بانکی) در بانکداری الکترونیکی
یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی, کارتها می‌باشند.
انواع کارتهای بانکی :
۱ـ کارت بدهکار
الف) بدهکاری تک معامله‌ای
کارتهایی هستند که به یک حساب جاری وصل می‌باشند و پس از انجام هر معامله فوراً از حساب برداشت می‌شود.
ب) بدهکاری ماهیانه
مهمترین مزیت این نوع کارت برای دارنده آن این است که به آنها این اجازه را می‌دهد که پرداخت را به عقب اندازند.
۲ـ کارتهای اعتباری
این کارتها دو نوع هستند: ۱ـ کارتهای پرداخت متغیرـ کارتهای پرداخت مجدد ثابت .
۳ـ کارتهای هزینه
این نوع کارت تقریباً مشابه کارتهای اعتباری هستند با این تفاوت که در پایان ماه باید کل مبلغ صورت‌حساب پرداخت شود.
۴ـ کارتهای هوشمند
نوع پیشرفتهای از کارتهای بدهکاری یا اعتباری می‌باشد, که دارای chip و حافظه می‌باشد, از لحاظ مکانیسم عمل, ویژگیهای کارتهای بدهکار و اعتباری را می‌توانند داشته باشد. این نوع کارتها در حال تکوین می‌باشند ولی دو نوع مشهور آن عبارتند از:
الف) کیف پول الکترونیکی
یک نوع کارت هوشمند است که می‌تواند حداکثر یک مبلغ معین را در خود نگه دارد. برای وارد کردن پول در آن نیاز به کد اختصاصی شخصی (PIN) می‌باشد ولی برای برداشت نیازی به کد نیست.
کیف پول الکترونیکی را می‌توان بارها پر کرد یعنی مجدداً تا سقف مجاز شارژ نمود.
ب) چک الکترونیکی
برای استفاده از این کارت در معاملات خرده‌فروشی از EFT POS استفاده می‌شود. از طریق EFT POS و متصل شدن به ترمینال بانک عملیات انتقال الکترونیکی وجوه صورت می‌پذیرد یعنی حساب مشتری در بانک بدهکار و حساب فروشنده بستانکار می‌گردد.
●انواع کارتهای اعتباری
همانگونه که اشاره شد کارتهای اعتباری در انواع مختلف و با کاربردهای گوناگون از سوی بانکها, مؤسسات مالی و غیرمالی (مانند کارت تلفن) در سراسر جهان صادر و در بین متقاضیان توزیع می‌گردد. از کارتها به عنوان هسته مرکزی ارائه خدمات بانکی, در شاخه بانکداری خرد استفاده می‌شود. کارتهای اعتباری انواع مختلفی دارد. معمولاً کارتها را بر اساس شیوه تسویه‌حساب, فناوری مورد استفاده, نوع خدمات, و گستره جغرافیایی کاربرد طبقه‌بندی می‌نمایند.
طبقه‌بندی کارتها به لحاظ شیوه تسویه
کارتها بر اساس شیوه تسویه به سه دسته کلی زیر تقسیم می‌شوند:
الف) کارت اعتباری
کارتهای اعتباری به منظور خرید کالا و خدمات و دریافت پول نقد صادر می‌شوند.
ب) کارت بدهکاری
که دریافت وجه یا خرید کالا و خدمات صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده کارت, امکان‌پذیر می‌باشد و اضافه بر موجودی امکان‌پذیر نمی‌باشد.
ج) کارت هزینه
کارتهای هزینه بسیار شبیه کارتهای اعتباری می‌باشند تفاوت آنها این است که در کارتهای اعتباری میزان اعتبار, تعیین می‌شود و دارنده کارت مجاز است به اندازه اعتبار کارت, خرید انجام دهد و یا پول دریافت نماید, ولی کارت هزینه حد مشخص اعتباری ندارد و دارنده آن هر چه قدر بخواهد می‌تواند کالا و خدمات خرید نماید ولی پس از دریافت صورت‌حساب باید بدهی خود را تأدیه کند, تفاوت دیگر این نوع کارت با کارتهای اعتباری این است که به وسیله این کارتها نمی‌توان وجه نقد دریافت نمود.
●انواع کارت از لحاظ فناوری ساخت
الف) کارت با نوار مغناطیسی
در کارتهای با نوار مغناطیسی, اطلاعات مربوط به دارنده کارت به صورت کدهای مخصوص بر نوار مغناطیسی که پشت کارت قرار دارد, ضبط می‌شود. به این عمل در اصطلاح رمزگذاری کارت می‌گویند.
ب) کارتهای هوشمند
کارت هوشمند به عنوان کارآمدترین عضو خانواده کارتهای معمول, قلمداد می‌شود. این کارت شامل یک مدار مجتمع الکترونیکی به شکل تراشه می‌باشد که عناصری برای نقل و انتقال, ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات به همراه دارد.
انواع کارتها به لحاظ گستره جغرافیایی کاربرد
نوع دیگر طبقه‌بندی کارتها بر حسب گستره جغرافیایی کاربرد آنها می‌باشد که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) کارتهای داخلی ب) کارتهای بین‌المللی الف) کارتهای داخلی
مسائل و مشکلات کارتهای اعتباری (بانکی)
۱ـ مسائل و مشکلات قانونی مربوط به چگونگی باز کردن حساب, صدور کارت, امنیت کارت, کارتهای گم شده, مسئولیت ضررهای احتمالی, چگونگی حل مناقشات مشتریان بانک ۲ـ ریسک مربوط به کارتها ۳ـ تقلبات در مورد کارتها ۴ـ اشتباهات در پرداختهای انجام شده توسط کارتها ۵ـ خرابی سیستم‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری ۶ـ امنیت اطلاعات فردی ۷ـ آثار تورمی کارتها در پاره‌ای از موارد.
●بانکداری الکترونیکی
با وجود مشکلات و موانعی که در راه گسترش بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در ایران وجود دارد, اقدامات قابل توجهی در زمینه کارتهای بانکی, سویفت (SWIFT), شتاب, مهتاب, VSAT, به طور اعم و اقدامات بانکهای مختلف ایران به طور اخص انجام گرفته است.
مشکلات و موانع گسترش انتقال الکترونیکی وجوه بانکداری الکترونیکی (مشکلات مربوط به زیرساختهای اساسی)
شناخت مشکلات و محدودیت‌ها, به برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران کشور که قصد گسترش و توسعه تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی در کشور را دارند, کمک خواهد کرد تا برنامة جامعی را برای این منظور تدوین نمایند. در این قسمت, شرح مختصری پیرامون هر کدام ارائه می‌شود.
▪برق : برای استفاده بهینه از امکانات و زمینه‌های تجارت الکترونیکی و دریافت و پرداخت الکترونیکی از طریق اینترنت یکی از نیازهای اساسی داشتن پشتوانه برق سراسری مناسب و مطمئن می‌باشد که جوابگوی این نیاز باشد. در غیر این صورت, قطعی نامنظم برق و بروز نوسانات در آن, ارتباط‌های الکترونیکی را دچار اختلال می‌کند در نتیجه تجارت الکترونیکی و به تبع آن دریافتها و پرداختهای الکترونیکی دچار مشکل می‌شود.
▪مخابرات : یکی از مشکلات, کافی نبودن پهنای باندهای مخابراتی است که حجم بار خطوط را با ترافیک روبرو می‌سازد. این عوامل در برقراری ارتباط مشکلاتی پدید می‌آورد.
▪ماهواره: ماهواره‌ها وسایل ارتباطی بسیار مناسب هستند که مشکلات فنی از جمله برد مسافت و همین طور زمان دسترسی به اطلاعات را بسیار کاهش می‌دهند. گسترش تجارت الکترونیکی در کشور بدون داشتن بسترهای مناسب مخابراتی و ماهواره‌ای (هوایی ـ زمینی) موجب بروز مشکلات آتی خواهد شد, بنابراین برنامه‌ریزان باید به این مانع نیز توجه نمایند و در جهت رفع آن همگام با سایر برنامه‌های گسترش تجارت الکترونیکی, توجه نمایند.
فراهم‌آورندگان خدمات اینترنت : در کشور ما به دلیل موانع قانونی و محدودیتهایی که به لحاظ سیاسی, فرهنگی و قضایی ایجاد شده است تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی نسبت به درخواست‌کنندگان این خدمات پایین است و اندک بودن تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی باعث کم شدن امکان دسترسی به اینترنت برای عموم می‌شود. در صورت پایین بودن تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی و مشکل بودن دسترسی به اینترنت نمی‌توان تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی را راه‌اندازی کرد.
▪سیستم پست : با گسترش تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی به راحتی می‌توان کالا و خدمات مورد نظر خود را از طریق اینترنت گزینش و همین طور سفارش داد, مبلغ آن را پرداخت نمود و از طریق پست در منزل یا محل کار تحویل گرفت. بنابراین لازم است سیستم پست از دقت, اطمینان, سرعت و گستردگی لازم برخوردار باشد تا جوابگوی به موقع این نیازهای روزافزون تجارت الکترونیکی باشد.
سیستم حمل و نقل : گسترش تجارت الکترونیکی و خرید و فروش و پرداخت وجه به طور الکترونیکی, لازم است سیستم حمل و نقل کارا, سریع, مطمئن و گسترده از آن پشتیبانی نماید.
مؤسسات بیمه‌کننده : این مؤسسات با ارائه خدمات گسترده و گوناگون (به عنوان مثال در خصوص پرداخت خسارات ناشی از تقلب در کارهای بانکی) می‌توانند به عنوان یکی از مهمترین پشتیبانهای تجارت الکترونیکی بالاخص انتقال الکترونیکی وجوه باشند و می‌توانند باعث تسهیل و اطمینان خاطر بیشتر استفاده‌کنندگان باشند.
سرمایه‌های انسانی مناسب برای کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه : عامل نیروی انسانی به عنوان مهمترین عامل در زمینه کسب فناوری‌های نوین و توسعه آن محسوب می‌گردد کشورهایی که می‌خواهند در این زمینه پیشرفت داشته باشند باید در زمینه افزایش دانش عمومی, آموزش نیروهای متخصص و کارآمد, افزایش دانش عمومی و حرفه‌ای عاملان فعالیتهای فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی و نیز افزایش دانش عمومی و حرفه‌ای کارکنان سازمانهای ذیربط در روند فعالیتهای بانکداری الکترونیکی و دیگر ابزار نوین ارتباطی و اطلاعاتی و ارائه‌دهندگان خدمات نوین سرمایه‌گذاری کنند. این موضوع برای کشورهای در حال توسعه و به ویژه ایران امری اجتناب‌ناپذیر است. چرا که با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی و افزایش فعالیتهای تجاری داخلی و بین‌المللی, به علت جهت‌گیری اعضای این سازمان به سمت فعالیتهای تجاری الکترونیکی و تعهد اعضا به سمت الکترونیکی کردن فعالیتهای تجاری و بانکی, پرداختن به عامل نیروی انسانی یک اصل مهم است و توجه ویژه و خاص را می‌طلبد.
●برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری
از آنجا که تدوین برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری,از پیچیدگی و گستردگی زیادی برخوردار است لازم است از متخصصان و کارشناسان مختلف استفاده شود. این گروه متخصصان شامل گروههای زیر می‌باشند:
الف) کارشناسان و متخصصان داخلی شاغل در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
ب) مشاوران داخلی
ج) مشاوران خارجی
استفاده از مشاوران خارجی در کنار مشاوران و کارشناسان داخلی از آن جهت مهم است که نظام بانکداری ما از پیشرفتهای دهه‌های اخیر نظام بانکداری در جهان عقب‌افتاده است و کشورهای پیشرفته انواع راهها را تجربه کرده‌اند و مشکلات و موانع را به خوبی می‌شناسند.
نقش و وظایف بانک مرکزی در برنامه تحول در نظام بانکداری
هر چند وظیفه اصلی بانک مرکزی تدوین و اعمال سیاستهای پولی و سیاست‌گذاری و نظارت بر نظام بانکداری می‌باشد. ولی آنچه در برنامه تحول راهبردی در نظام بانکداری یعنی حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی باید بر عهده گیرد عبارت است از سر و سامان دادن به اتاق‌های پایاپای بین بانکی می‌باشد. در صورت فقدان اتاق پایاپای الکترونیکی, اجرا و پیاده‌سازی نظام بانکداری الکترونیکی با مشکل جدی مواجه خواهد شد زیرا محدوده عمل آن بسیار محدود خواهد شد و فقط در حیطه یک شعبه یا یک بانک می‌تواند کاربرد داشته باشد. کارایی نظام بانکداری الکترونیکی زمانی مشخص می‌شود که انواع ارتباطات الکترونیکی بین شعب و بانکها به سرعت انجام پذیرد.
در کنار ایجاد اتاق پایاپای الکترونیکی توسط بانک مرکزی, لازم است اتاق‌های پایاپای فرعی الکترونیکی توسط بانکها و سایر مؤسسات مالی ایجاد شود. در این صورت وظیفه بانک مرکزی حمایت و هدایت و تشویق چنین مراکزی می‌باشد. زیرا ایجاد و توسعه این مراکز در کشور باعث گسترش بانکداری الکترونیکی و سیستم‌های پرداخت و انتقال الکترونیکی وجوه می‌گردد. به عنوان مثال اتاق پایاپای الکترونیکی برای انواع کارتهای بانکی می‌تواند کاربرد چنین کارتهایی را گسترش دهد.
وظیفه دیگر بانک مرکزی تدوین قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه در کشور می‌باشد که تمامی جوانب آن را در برگیرد مهمترین جوانب انتقال الکترونیکی وجوه شامل شرایط و ضوابط صدور و بکارگیری کارتهای بانکی, ضوابط و مقررات اتاق‌های پایاپای الکترونیکی, قوانین مربوط به انتقال وجه در نقاط فروش ، ماشینهای خودپرداز, حسابهای جاری الکترونیکی, امنیت, سوء استفاده الکترونیکی می‌باشد.
●شیوه ایجاد تحول در یک بانک
برای تدوین برنامه تحول در یک بانک لازم است اولاً شناخت کاملی از نیازها و توقعات در حال تغییر مشتریان بانکها اعم از دولت و سازمانهای دولتی, بخش خصوصی و اشخاص حقیقی, از نظام بانکی کشور, پیدا شود. ثانیاً لازم است وضعیت رقبا (در حال حاضر رقبا بانکهای دولتی می‌باشند ولی در آینده بانکهای خصوصی و حتی بانکهای بین‌المللی به عنوان رقیب قد علم خواهند نمود), فناوری مورد استفاده و نوع خدماتی که توسط آنها ارائه می‌شود, مورد بررسی قرار گیرد. پس از بررسی کلیه عوامل محیطی اعم سیاسی ـ قانونی, فرهنگی ـ اجتماعی, فناوری و اقتصادی و همچنین شناسایی فرصتها و تهدیدهای محیطی, بانک باید به بررسی عناصر داخلی خود بپردازد. عوامل داخلی شامل نیروی انسانی, مدیران, فناوری, خدمات, منابع مالی و سایر عناصر داخلی می‌باشند. بانک با بررسی این عوامل می‌تواند نقاط قوت و ضعف خود را مشخص نماید. پس از تعیین نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهای محیطی, قدم بعد تحلیل استراتژی و تدوین استراتژی تحول در بانک می‌باشد. یک بانک در صورتی که موانع خارج از کنترل آنها مثل تحریم اقتصادی آمریکا و غیره برطرف شود می‌تواند با یک برنامه بلندمدت چند ساله از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل شود.
تحول در نظام بانک در حقیقت مستلزم اجرای برنامه مهندسی مجدد در بانک می‌باشد. برای اجرای موفقیت برنامه مهندسی مجدد در بانک, لازم است شرایط ذیل را مهیا نمود:
۱ـ احساس نارضایتی از وضع موجود توسط کارکنان و مدیران : برای این که کارکنان و مدیران بانکها از وضع موجود ناراضی شوند, باید مشکلات بانکداری سنتی را کاملاً برجسته نمود.
۲ـ منافع حاصل از برنامه مهندسی مجدد و بانکداری الکترونیکی باید به طور روشن و واضح بیان شود. بیان روشن مزایای بانکداری الکترونیکی باعث می‌شود که اراده و عزم قوی برای حرکت در بانک به وجود آید.
۳ـ مدیران بانک به ضرورت ایجاد تحول در نظام بانکداری پی برده باشند و به این اعتقاد رسیده باشند که باید تحول ایجاد کرد. زیرا اگر مدیران بانک نسبت به ایجاد تحول در بانک متقاعد نشده باشند، حمایت و پشتیبانی جدی از برنامه بانکداری الکترونیکی نخواهند کرد. زیرا بهترین برنامه هم اگر تهیه شود, چنانچه از پشتیبانی جدی مدیران ارشد برخوردار نباشد محکوم به شکست خواهد بود.
۴ـ تحول فراگیر در کل بانک, برای اینکه برنامه مهندسی مجدد در بانک به نتایج مطلوب برسد, لازم است که در کل بانک به طور فراگیر اجرا شود. زیرا یک تحول بنیادی است نه یک بهبود سیستم یا روش, بانکداری سنتی مختصات خاص خود را دارد و بانکداری الکترونیکی هم خصوصیات خود را دارا است. باید کلیه سیستم‌ها و روشها و فرآیندها, رفتارها و حتی فرهنگ‌ها در بانک دچار تغییر گردد. اگر بانک توانست شرایط فوق را ایجاد نماید می‌تواند برنامه مهندسی مجدد را شروع نماید.
فرآیند مهندسی مجدد شامل چهار گام اساسی است که به ترتیب می‌تواند در بانک اجرا شود:
۱ـ بانک ابتدا لازم است مشخص نماید که چه چیزی را می‌خواهد تغییر دهد و چرا باید این تغییر را بدهد
در این مرحله مدیران بانک موارد زیر را باید روشن نمایند.
الف) نیازها و توانایی‌های بانک نسبت به برنامه تحول.
ب) چگونگی پاسخگویی بهتر به نیازهای ذی‌نفعان بانک (مشتریان, کارکنان, سهامداران, سرمایه‌گذاران).
ج) تدوین چارچوب موفقیت بانک که باعث ایجاد سهولت در امر ارتباطات و برنامه‌ریزی می‌شود.
با روشن شدن موارد فوق مأموریت‌ها و رسالت کلی بانک و راهبردهای کلان و اهداف تفصیلی بانک مشخص می‌شود.
۲ـ برنامه‌ریزی
بعضی از کوششهایی که اخیراُ توسط بانکها برای ایجاد بانکداری الکترونیکی صورت می‌پذیرد فاقد برنامه‌ریزی راهبردی و منسجم می‌باشد. برای اینکه مدیران بانک در دام اجرایی و روزمرگی نیفتند لازم است به برنامه‌ریزی توجه بیشتری مبذول نمایند.
۳ـ اجرای برنامه تحول
اجرای برنامه تحول و مهندسی مجدد در بانک مثل هر سازمان دیگر سخت و دشوار است. در حین اجرای برنامه با انواع موانع روبرو می‌شود. بعضی از موانع فنی می‌باشند و بعضی موانع فرهنگی. زیرا از وضعیت جاری می‌خواهیم به وضعیت آینده و ایده‌آل برسیم. انواع تضادها بر سر منابع, تصمیم‌گیری نسبت به روشهای مورد استفاده, مقاومت در مقابل تحول, مسائل مربوط به فرآیندهای قدرت, و مسائل مربوط به کنترل به وجود می‌آید.
۴ـ سنجش و ارزیابی
آخرین مرحله فرآیند تحول در نظام بانکداری, سنجش و ارزیابی می‌باشد. در این مرحله دو کار انجام می‌شود یکی ارزیابی پیشرفت عملیات اجرایی, و دیگر ارزیابی و سنجش نتایج به دست آمده می‌باشد. در طول دوران اجرای برنامه تحول, لازم است پیشرفت عملیات اجرایی به طور مداوم ارزیابی گردد و انحرافات آن تجزیه و تحلیل شوند و اگر لازم باشد اقدامات اصلاحی در برنامه اعمال گردد. از طرف دیگر پس از اجرای برنامه نیز باید نتایج به دست آمده مورد سنجش قرار گیرند تا میزان موفقیت برنامه ارزیابی شود.
وحیدفدایی مرکیه
در این راستا برخی بنگاههای اقتصادی از جمله بانکها با مهندسی مجدد فعالیتهای مدیریتی و تولیدی و خدماتی خود و بکارگیری کسب و کار الکترونیکی توانسته‌اند سهم بازار خود را در بازارهای جهانی ابتدا حفظ و سپس ارتقاء دهند. بدیهی است برای بنگاههایی که در این رقابت عقب بمانند، کاهش سهم بازار اولین پیامد آن خواهد بود.
مصرف‌کنندگان نیز در کشورهای مختلف تمایل چشمگیری برای انجام مبادلات به صورت الکترونیکی از خود نشان داده‌اند. کاهش هزینه و افزایش سرعت دسترسی به اینترنت و مزایای اقتصادی و اجتماعی تجارت و بانکداری الکترونیکی از دلایل اصلی توجه مردم به اینگونه مبادلات است.
در ایران نیز طی چند سال گذشته دولتمردان با درک مزایا و اثرات تجارت الکترونیکی به طراحی و ایجاد تجارت الکترونیکی همت گمارده‌اند. بی‌گمان یکی از وظایف اصلی در توسعه تجارت و بانکداری الکترونیکی کشور، آگاه سازی عمومی است که در این راستا، معاونت برنامه‌ریزی و بررسیهای اقتصادی وزارت بازرگانی برنامه‌هایی برای طراحی و پشتیبانی از برنامه‌های آموزشی و پژوهشی به مورد اجرا گذاشته شده است.
●مقدمه
با توجه به پیشرفتهای فناوری روزمره و شتابان, جوامع به جوامعی مبتنی بر دانش و آگاهی تبدیل شده‌اند. توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات به مؤسسات و سازمانها این امکان را می‌دهد که فعالیتهای تجاری و مبادلات خود را با سرعت و انعطاف‌پذیری انجام دهند.
تجارت الکترونیکی و به تعبیر وسیع‌تر کسب و کار الکترونیکی شیوه و نحوه زندگی کردن انسانها را نیز متحول می‌سازد. کشورهای پیشرفته چندین سال است که تجارت الکترونیکی را آغاز کرده‌اند و کم کم مسائل و مشکلات آن را تجربه کرده‌اند بنابراین تا حدودی بسترهای فناوری, قانونی و سرمایه‌های انسانی و مادی لازم برای توسعه و گسترش آن را فراهم ساخته‌اند و در آستانه تحول اساسی و کامل در شیوه کسب و کار و زندگی هستند, که در آن به میزان وسیع از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده خواهد شد.
علاوه بر کشورهای پیشرفته, کشورهای در حال توسعه نیز به منظور ایجاد زیرساخت‌ها و بسترهای لازم برای تجارت الکترونیکی, در حال برنامه‌ریزی و تلاش هستند. در کشور ما هم تلاش‌های پراکنده‌ای صورت گرفته است, ولی این تلاشها تاکنون اثربخش نبوده است زیرا از یک طرف از انسجام و یکپارچگی لازم برخوردار نمی‌باشد و از طرف دیگر فاقد سرعت مناسب هستند.
هدف از ارائه این مقاله آشنایی با ابعاد و زیرساختهای تجارت الکترونیکی و تبیین نقش و جایگاه انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی در آن می‌باشد.
●مفاهیم:
▪تجارت الکترونیکی
در دهه ۱۹۵۰ میلادی کارتهای پلاستیکی در عرصه تجارت ظهور کرد. در طول دهه ۱۹۷۰ با معرفی انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) بین بانکها بر اساس شبکه‌های خصوصی, بازارهای مالی دچار تغییر اساسی گردیدند. انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) پرداختهای الکترونیکی همراه با اطلاعات مربوط به وجوه ارسالی را بهینه نمود.در طول سالهای بعد از ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته به شکل پیامهای الکترونیکی (مثل مبادله الکترونیکی داده‌ها EDI و پست الکترونیکی(در سطح وسیعی بین شرکتها رایج گشت. فناوری پیامهای الکترونیکی در حقیقت سبب شد کارهای مبتنی به کاغذ در فرآیندهای کسب و کار کاهش یابد و به دنبال آن اتوماسیون افزایش یابد. مؤسسات به طور سنتی برای مبادلات خود از شیوه کاغذ مثل چک, سفارش خرید, اسناد بارگیری و حمل, استفاده می‌کردند. این مبادلات به شکل الکترونیکی تبدیل شد.
”مبادله الکترونیکی داده‌ها“ به شرکتها و مؤسسات اجازه می‌داد که اسناد مورد نیاز و اطلاعات, دستورها و مجوزها را به شکل الکترونیکی بین خود رد و بدل نمایند.در اواسط دهه ۱۹۸۰ نوع استفادة جدیدی از فناوری تجارت الکترونیکی بین مشتریان گسترش یافت. این شیوه جدید عبارت بود از خدمات پیوسته, که تعاملات اجتماعی جدید (مثل مکالمه و گفتگوی الکترونیکی) و اشتراک دانش و اطلاعات علمی (مثل گروههای اخبار و برنامه‌های انتقال فایل( را به وجود آورد.در طول سالهای آخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل دهه ۱۹۹۰ فناوری پیامهای الکترونیکی به جزء تفکیک‌ناپذیری از جریانات کاری مؤسسات تبدیل شد که به آن سیستم‌های یکپارچه محاسباتی می‌گفتند. این شیوه باعث ایجاد کارایی و اثربخشی بیشتر برای مؤسسات گردید.در دهه ۱۹۹۰ ظهور وب‌های جهانی (www) بر روی اینترنت, تحولی شگرف در عرصه تجارت الکترونیکی به وجود آورد. وب موجب گردید تا تجارت الکترونیکی به شیوه ارزانتر فعالیتهای تجاری را انجام دهد. وب همچنین سبب شده است تا مؤسسات کوچکتر بتوانند پابپای شرکتهای چندملیتی عرض اندام نمایند.
●مزایای ایجاد تجارت الکترونیکی
۱ـ در تجارت الکترونیکی تأخیر ناشی از تهیه و ارسال مدارک از بین می‌رود.
۲ـ در تجارت الکترونیکی از آنجا که داده‌ها به دفعات وارد سیستم نمی‌شوند احتمال بروز خطا کاهش می‌یابد.
۳ـ صرفه‌جویی در نیروی کار به علت عدم نیاز به ورود مجدد داده‌ها به سیستم و کاهش هزینه آن.
۴ـ در تجارت الکترونیکی به علت اینکه زمانهای تأخیر کاهش می‌یابد جریان اطلاعات از روانی و اطمینان بیشتری برخوردار خواهد بود.
۵ـ در تجارت الکترونیکی وصول پیام به طور الکترونیکی و بدون وقفه به فرستنده اعلام می‌گردد.
۶ـ تجارت الکترونیکی محدودیت‌های زمانی و مکانی تجارت را برداشته است, به عبارت دیگر تجارت را به تجارت جهانی تبدیل کرده است.
۷ـ کاهش هزینه تمام شده کالا و خدمات
۸ـ افزایش رقابت تمامی شرکتها می‌توانند به معرفی خود و محصولات خود بپردازند و مصرف‌کنندگان به سرعت می‌توانند اطلاعات مورد نیاز خود را جمع‌آوری نمایند و بهترین فروشنده را انتخاب نمایند.
۹ـ امکان عرض اندام شرکتهای کوچک و متوسط در سطح جهان
۱۰ـ افزایش فروش بنگاهها و شرکتها به علت حضور در بازارهای جدید و جهانی.
۱۱ـ برداشتن محدودیت‌های زمانی برای عرضه خدمات و محصولات توسط بنگاهها.
۱۲ـ کاهش هزینه‌های اجتماعی : تجارت الکترونیکی باعث کاهش هزینه‌های رفت و آمد افراد, صرفه‌جویی در وقت, کاهش ترافیک, کاهش آلودگی هوا, شلوغی معابر و سایر هزینه‌های اجتماعی می‌گردد.
●معایب تجارت الکترونیکی
به علت نو بودن این فناوری هنوز خیلی زود است که تمام زوایای پنهان آن روشن شود و عیب‌های آن آشکار گردد. زیرا در حال حاضر مرحله اولیه عرضه این نوع فناوری می‌باشد بنابراین بیشتر بر جنبه‌های مثبت آن در مقایسه با تجارت سنتی تأکید می‌شود. و اغلب تحلیل‌گران اشاره‌ای به جنبه‌های منفی و معایب آن ندارند. تقریباً مشابه زمانی که فردی کالایی را می‌خواهد بخرد, هنگام خرید کالا, بیشتر مزیت‌ها و نقاط مثبت آن در نظر او جلوه‌گر می‌شود ولی پس از خرید کالا به تدریج نقاط منفی آن در نظرش آشکار می‌گردد.
یکی از جنبه‌های منفی تجارت الکترونیکی از میان بردن ارتباطات عاطفی بین طرفین معامله است. در تجارت سنتی خریدار و فروشنده, ارتباط مستقیم و رو در رو با همدیگر برقرار می‌کنند, این ارتباطات سبب ایجاد الفت و علاقه و ایجاد روابط عاطفی می‌گردد. این نوع روابط عاطفی نوعی تعهد بین خریدار و فروشنده ایجاد می‌کند که تضمین‌کننده روابط فی ما بین آنهاست.
هزینه مخاطرات معامله در تجارت الکترونیکی مشکل بعدی آن است. در تجارت الکترونیکی, خریدار و فروشنده همدیگر را ملاقات نمی‌کنند, کالا را هم نمی‌بینند بلکه از روی مشخصات و تصاویر مربوطه اقدام به خرید می‌شود, همین عامل ممکن است سبب ایجاد مخاطراتی برای طرفین باشد.
موضوع مهم دیگر, امنیت در تجارت الکترونیکی است. سیستم تجارت الکترونیکی در عین حالی که دقت و سرعت پردازش را به طور قابل ملاحظه‌ای بالا برده است باید پاسخگوی مسائل ایمنی نیز باشد که شامل: قابلیت دسترسی, محرمانه بودن, تمامیت پیام, اعتبار و انکارناپذیری و قابلیت بازرسی و رسیدگی می‌باشد. در خصوص مسائل امنیتی به تفصیل بیشتری بحث خواهد شد.
● مراحل تجارت الکترونیکی
از نقطه نظر مراحل استفاده از تجارت الکترونیکی می‌توان مراحل ذیل را متصور شد.
۱ـ مرحله اول : معرفی بنگاه تجاری
در این مرحله بنگاه تجاری یا هر شخص حقیقی یا حقوقی به معرفی خود در اینترنت می‌پردازد.
۲ـ مرحله دوم : معرفی محصولات و خدمات
در این مرحله بنگاه تجاری علاوه بر معرفی خود بر روی سایت اینترنت, به معرفی محصولات و خدمات خود نیز اقدام می‌کند. در این مرحله مشتریان می‌توانند از طریق اینترنت و به وسیله پست الکترونیکی اطلاعات اضافی را از بنگاه تجاری درخواست نمایند و بنگاه تجاری هم به موقع از طریق پست الکترونیکی اطلاعات مورد نیاز را در اختیار مشتریان قرار دهد.
۳ـ مرحله سوم : پشتیبانی مشتریان به صورت پیوسته
مشتریان برای دریافت خدمات فنی با سایت اینترنتی شرکت عرضه‌کننده کالا یا خدمات ارتباط برقرار می‌کنند و مستقیماً از راهنمایی‌ها و کمک‌های آنها استفاده می‌نمایند.
۴ـ مرحله چهارم : فروش و عرضه کالا و خدمات به صورت پیوسته
در این مرحله بنگاه تجاری (عرضه‌کننده کالا و خدمات) یک سایت اینترنتی ایجاد می‌کند که دارای کلیه امکانات از قبیل کاتالوگ الکترونیکی و سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه (EFT) می‌باشد و می‌توان به صورت پیوسته عمل فروش و پرداخت و دریافت پول را انجام دهد.
۵ـ مرحله پنجم : انجام کلیه عملیات به صورت پیوسته
در این مرحله علاوه بر انجام فروش به صورت پیوسته, تمامی مراحل زنجیرة ارزش افزوده (در مرحله توزیع) سازمان و شرکت تجاری روی اینترنت و به صورت پیوسته انجام می‌گیرد.
مدلهای تجارت الکترونیکی
تجارت الکترونیکی دارای مدلهای مختلفی می‌باشد, ما در اینجا به مهمترین مدلهای آن اشاره می‌کنیم.
۱ـ تجارت الکترونیکی B۲B
در مدل B۲B یک شرکت یا بنگاه تجاری برای ثبت سفارش به تولیدکنندگان, دریافت پیش‌فاکتور, فاکتور خرید, پرداخت مبلغ خرید و هزینه‌های مربوطه از طریق شبکه اقدام می‌نماید.
۲ـ تجارت الکترونیکی B۲C
تجارت الکترونیکی بنگاه ـ مشتری شامل تجارت خرده‌فروشی می‌شود. این نوع تجارت بین فروشنده و مشتریان ایجاد می‌شود. یعنی مشتریان با استفاده از شبکه می‌توانند به فروشگاه دسترسی پیدا کرده کالای مورد نیاز خود را انتخاب نموده، سفارش خرید دهند و وجه آن را پرداخت نماید. این نوع تجارت با گسترش اینترنت به سرعت افزایش می‌یابد. امروزه در کشورهای پیشرفته انواع کالاها از اقلام مصرفی مثل مواد غذایی تا اقلام بادوام مثل اتومبیل از طریق اینترنت قابل خرید و فروش می‌باشد.
۳ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری C۲C
تجارت الکترونیکی مشتری ـ مشتری (C۲C) هم اخیراً به وجود آمده است. حجم مبادلات این نوع تجارت الکترونیکی در مقایسه با دو نوع فوق‌الذکر بسیار پایین‌تر است. این نوع تجارت الکترونیکی بیشتر برای برگزاری مناقصات و مزایده‌ها و حراج‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۴ـ تجارت بنگاه ـ اداره B۲A
این نوع تجارت الکترونیکی کلیه مبادلات تجاری و مالی بین بنگاههای تجاری و ادارات و سازمانهای دولتی را در برمی‌گیرد. این نوع تجارت شامل دو بخش می‌باشد, یک بخش شامل خرید کالا و خدمات توسط ادارات از بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری و بخش دوم شامل پرداختهای بخش غیردولتی یا بنگاههای تجاری به ادارات دولتی بابت مالیات‌ها و عوارض مختلف می‌شود.
۵ـ تجارت الکترونیکی مشتری ـ اداره C۲A
مدل مشتری ـ اداره عبارت است از مبادلات مالی و تجاری دولت‌ها و شهروندان که شامل جمع‌آوری مالیات‌ها, عوارض و کمک‌های مردمی می‌باشد.
۶ـ تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت G۲G
تجارت الکترونیکی دولت ـ دولت (G۲G) شامل مبادلات تجاری بین دولت‌ها می‌باشد. برای انعقاد قراردادهایی در زمینه‌های مختلف بین کشورها از این مدل استفاده می‌گردد. به عنوان مثال اگر دو کشور بخواهند در زمینه صادرات و واردات با یکدیگر قرارداد منعقد نمایند از مدل G۲G استفاده نمایند.
محدودیت‌های رشد تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه
الف) مشکلات مربوط به زیرساخت‌ها
ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, رشد تجارت الکترونیکی را در این کشورها محدود می‌کند. ضعف امکانات ارتباطی لازم در کشورهای در حال توسعه شامل موارد ذیل می‌باشد:
۱ـ امکانات انتقال اطلاعات برای اتصال شبکه داخلی کشور به اینترنت.
۲ـ توانایی اینترانت داخلی و شیوه و سرعت وصل شدن خانه‌ها و شرکتها به اینترنت و شبکه‌های توانمند.
۳ـ انحصارات دولتی و یا خصوصی که اتصالات و ارتباطات بین‌المللی را محدود می‌سازد و افزایش قیمتها و شرایط ناکارآمد را به دنبال دارد.
۴ـ کمبود حلقه‌های زیرساختی محلی لازم برای دسترسی به تلفن (تعداد ۵/۲ خط تلفن به ازاء هر ۱۰۰ نفر).
۵ـ کیفیت پایین حلقه‌های زیرساختی محلی تلفن (تراکم خطوط و پهنای باند).
۶ـ بالا بودن هزینه خدمات تلفن.
علاوه بر ضعف ساختار ارتباطی در کشورهای در حال توسعه, ضعف زیرساختهای دیگر نیز برای گسترش تجارت الکترونیکی مانع ایجاد می‌کنند. یکی از زیرساختهای لازم برای رشد تجارت الکترونیکی نیروی برق و انرژی است. در کشورهای در حال توسعه قطعی برق مداوم و وقفه طولانی آن خطر بسیار جدی برای انتقال الکترونیکی اطلاعات و عملکرد سیستم‌ها به وجود می‌آورد.
خدمات پستی ناکارآمد مشکل دیگر کشورهای در حال توسعه می‌باشد. مسائل امنیتی ابزارهای الکترونیکی پرداخت در کشورهای در حال توسعه مشکل دیگری در گسترش تجارت الکترونیکی می‌باشد. در این کشورها به واسطه تقلب‌های فراوان, استفاده از کارتها که یکی از معمولی‌ترین ابزارهای پرداختهای الکترونیکی جهت خرید می‌باشد, با مشکل مواجه است. به عنوان مثال در کشورهای آمریکای لاتین, به علت اینکه شرکتهای ارائه‌دهنده کارتها, خسارتهای استفاده تقلبی از کارتها را جبران نمی‌کنند, عملاً خرید از طریق اینترنت را با مشکل مواجه ساخته است.
ب) دسترسی محدود به رایانه و اینترنت بدلیل هزینه بالا
ج) فقدان ساختارهای قانونی مناسب
اغلب کشورهای در حال توسعه قوانین و مقرراتی دارند که هیچ چیزی به جز کاغذ و نوشتار را در خصوص معاملات تجاری قبول ندارند.
د) مسائل امنیتی تبادل اطلاعات
شرکتهایی که کارهایشان را بر روی اینترنت انجام می‌دهند باید از شیوه‌ها و معیارهای امنیتی دقیق و پیچیده, به خصوص در مواردی که با اطلاعاتی مثل کارتها, حسابهای بانکی و شماره تأمین اجتماعی سر و کار دارند باید با دقت بیشتری استفاده نمایند تا این اطلاعات برای کاربران غیرمجاز در اینترنت قابل دسترسی نباشد.
هـ) فقدان سرمایه‌های انسانی لازم
افزایش استفاده از تجارت الکترونیکی باعث می‌شود که تقاضا برای نیروهای متخصص و ماهر به خصوص در زمینه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات افزایش یابد. این کشورها از یک طرف با کمبود نیروهای متخصص مواجه هستند و از طرف دیگر, نیروهای انسانی عادی نیز نسبت به اینترنت و تجارت الکترونیکی کم‌اطلاع هستند .
و) مشکل زبان انگلیسی
اغلب اطلاعات و مبادلات که بر روی اینترنت انجام می‌شود به زبان انگلیسی صورت می‌پذیرد. این شیوه, مهمترین مانع استفاده از اینترنت برای مصارف عمومی تجارت الکترونیکی به حساب می‌آید. با توجه به اینکه در کشورهای در حال توسعه درصد بسیار بالایی فاقد سواد لازم و تسلط بر زبان انگلیسی هستند, در استفاده از اینترنت با مشکل مواجه هستند.
ز) مشکلات فرهنگی
با توجه به اینکه در اینترنت همه چیز یافت می‌شود و محدودیت‌های فرهنگی و اخلاقی لحاظ نمی‌شود, از یک دیدگاه گسترش اینترنت باعث اضمحلال اصول فرهنگی, اعتقادی و اخلاقی در بین جوامع می‌شود, با این استدلال جلو گسترش آن گرفته می‌شود و یا حداقل محدودیتهایی بر آن اعمال می‌گردد. این محدودیت‌ها باعث کاهش نرخ رشد استفاده از اینترنت و تجارت الکترونیکی در کشورهای در حال توسعه می‌گردد.
●عوامل مؤثر در گسترش تجارت الکترونیکی
مهمترین مسائلی که برای ایجاد و اجرای تجارت الکترونیکی کارا لازم است عبارتند از:
الف) مسائل عمومی
۱ـ نقش مؤثر و تعیین‌کننده دولت‌ها در گسترش تجارت الکترونیکی
۲ـ نقش مؤثر و تسهیل‌کننده سازمانهای بین‌المللی
ب) مسائل اجتماعی و اقتصادی
مسائل مالیاتی- پول الکترونیکی- دسترسی به بازار- توسعه منابع انسانی - وظایف و نقش اساسی گمرکات - ریسک انحصاری شدن - مسائل فرهنگی (سانسور محتوا)
ج) مسائل قانونی
قوانین و مقررات بانکی - قراردادهای الکترونیکی - محرمانه بودن و حفاظت از اطلاعات - حفاظت از منافع خریدار و فروشنده - امضاء رقمی و رمزنگاری - حقوق مالکیت‌های فکری - تقلب و کلاهبرداری الکترونیکی - مقررات اینترنتی مثل استانداردها و محدوده نامها
د) مسائل فناوری
زیرساختارهای مخابراتی – امنیت – رمزنگاری- سیستم‌های پرداخت الکترونیکی- تصدیق و انسجام داده‌ها
●انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی
▪ مقایسه بانکداری سنتی با بانکداری الکترونیکی
آنچه که در جدول ملاحظه می‌نمایید, مقایسه‌ای است بین ویژگیهای بانکداری سنتی و بانکداری نوین (الکترونیکی). در این بین آنچه که حائز اهمیت است این است که بانکداری الکترونیکی با وجود چالشهایی که برای پیشرفت و توسعه پیش روی خود دارد, می‌تواند به عنوان پدیدة بسیار مؤثر و غیرقابل انکار, امور تجاری و مالی را برای تمامی گروههای ذی‌نفع تسهیل نماید.
بانکداری نوین (الکترونیکی) بانکداری سنتی
ـ بازار نامحدود از لحاظ مکانی
ـ رقابت نامهای تجاری
ـ ارائه خدمات گسترده
ـ ارائه خدمات متنوع بر اساس نیاز و سفارش مشتری و نوآوری
ـ بانکهای چند منظوره مجهز به امکانات الکترونیکی
ـ تمرکز بر هزینه و رشد درآمد
ـ کسب درآمد از طریق کارمزد
ـ از نظر زمانی نامحدود و ۲۴ ساعته
ـ وجود رابطه نزدیک و تنگاتنگ بین بانکی
ـ به علت استفاده از رایانه, حجم کاغذ و نیروی انسانی به شدت کاهش می‌یابدـ بازار محدود
ـ رقابت بین بانکها
ـ ارائه خدمات محدود
ـ ارائه خدمات به یک شکل خاص
ـ متکی بر شعب
ـ تمرکز بر هزینه
ـ کسب درآمد از طریق حاشیه سود
ـ در قید ساعات اداری
ـ نبود رابطه نزدیک و مرتبط (بین بانکی)
ـ به علت وجود ساختار مبتنی بر کاغذ, به تعداد زیادی نیروی انسانی نیاز دارد
آنچه حائز اهمیت و در خور توجه است ویژگی فعال و آینده‌نگر خصوصیات بانکداری الکترونیکی در مقایسه با بانکداری سنتی است. بانکداری سنتی بیشتر با یک دید محافظه‌کارانه سعی می‌نماید به شیوه‌های مختلف هزینه‌های بانک را کاهش دهد. در صورتی که بانکداری الکترونیکی ضمن ارائه جامع خدمات بانکی در فکر توسعه و تحول بر مبنای جلب رضایت مشتری و افزایش درآمد بر مبنای ارائه خدماتی است که در قبالش کارمزد دریافت می‌دارد. بنابراین در بانکداری الکترونیکی هر چند که کاهش هزینه‌های بانکی مورد توجه قرار می‌گیرد و بر رشد درآمد بانک از طریق ارائه خدمات متنوع تأکید می‌گردد.
●انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)
سیستم انتقال وجه به مجموعه‌ای از فعالیت‌ها اطلاق می‌شود که به وسیله بانکها و مؤسسات دیگر از قبیل اتاق پایاپای جهت انتقال وجه بین بانکها صورت می‌پذیرد. حال اگر این فعالیت‌ها بر مبنای کاغذ استوار باشد به آن شیوة پرداخت و ”انتقال مبتنی بر کاغذ“ گفته می‌شود و اگر این فعالیت‌ها از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات و به صورت الکترونیکی انجام پذیرد به آن ”انتقال الکترونیکی وجوه (EFT)“ می‌گویند. EFT عبارت است از روشی برای انتقال وجه به طور خودکار به وسیله رایانه و با استفاده از اتاق پایاپای خودکار. طبق این تعریف اولاً EFT فرآیندی است که وجه به طور الکترونیکی منتقل می‌شود. ثانیاً یک موجودیت قانونی به نام اتاق پایاپای خودکار (ACH) که عملیات انتقال (تسویه) را انجام می‌دهد.انتقال الکترونیکی وجوه، شامل انتقال وجه بین حسابها, بانکها و سایر مؤسسات مالی, با استفاده یا بدون استفاده از اتاق پایاپای خودکار (ACH), از طریق بکارگیری ترمینال الکترونیکی, تلفن, رایانه, ماشینهای نقطه فروش (POS), ماشینهای خودپرداز (ATM) و یا هر وسیله الکترونیکی دیگر می‌گردد.
●مزایا و ویژگیهای بکارگیری انتقال الکترونیکی وجوه
مهمترین ویژگیهای نظام‌های انتقال الکترونیکی وجوه:
امنیت ـ سرعت ـ آسان بودن و سادگی ـ هزینه کم ـ کاهش اشتباهات انسانی ـ بهره‌وری و کارایی ـ بهبود مدیریت وجوه و نقدینگی ـ بهبود روابط با مشتریان
نحوه عملکرد انتقال الکترونیکی وجوه
ممکن است انتقال الکترونیکی وجوه از طریق کارت اعتباری, کارت هزینه, کارت بدهکار, حساب جاری الکترونیکی, حساب جاری معمولی, از طریق تلفن, رایانه, ترمینال رایانه‌ای, اینترنت به وسیله افراد و سازمانها و یا کارمندان بانک صورت پذیرد. یکی از مسائل کلیدی در انتقال وجه, روشهای انتقال وجه است. معمولاً انتقال وجه به دو صورت می‌باشد یکی انتقال اعتبار و دیگر انتقال بدهکار
الف) انتقال اعتبار: عبارت است از روشی که در آن وجوه از طریق انتقال‌دهنده برای انتقال‌گیرنده ارسال می‌شود.
ب) انتقال بدهکار: طبق این مکانیزم گیرنده به بانک خود دستور می‌دهد تا مبلغ خاصی را از انتقال‌دهنده وصول نماید.
انواع سیستم‌های انتقال الکترونیکی وجوه
۱- بانکداری الکترونیکی مصرف‌کننده (در سطح مشتری)
آن بخشی از بانکداری است که مشتریان و مصرف‌کنندگان نهایی با آن سر و کار دارند. قسمت‌های مختلف این بخش:
الف) ماشین خودپرداز (ATM)
مشتریان از طریق این ماشین‌ها می‌توانند کارهای زیر را انجام دهند:
برداشت وجه از حساب ـ درخواست صورت حساب بانکی- به حساب گذاشتن چک یا وجه نقد علاوه بر موارد فوق از طریق ATM می‌توان بلیط هواپیما, اوراق قرضه, سهام خریداری نمود و نسبت به پرداخت صورت‌حسابهای آب و برق و... را اقدام نمود.
ب) ماشینهای نقطه فروش EFT POS
به عبارت دیگر EFT POS دستگاهی است که طبق آن یک مشتری در نقطه‌ای از زمان و مکان که در آنجا کالا یا خدماتی را می‌خرد, با استفاده از اشکال مختلف تعیین هویت ایمن و حلقه اتصال الکترونیکی مطمئن, وجه را از حساب خود در یک بانک یا مؤسسه مالی, به فروشنده منتقل می‌کند.
ج) بانکداری تلفنی
بانکداری تلفنی, عبارت است از انجام یک معامله تجاری خرده بین بانک و مشتریان از طریق تلفن.
د) بانکداری اینترنتی
بانکها می‌توانند بر روی شبکه جهانی وب (www) یک صفحه اختصاصی اینترنتی برای نمایش اطلاعات در مورد بانک و خدماتشان ایجاد کنند و علاوه بر آن به مشتریان اجازه بدهند که بسیاری از اعمال را انجام دهند.
هـ) بانکداری خانگی / دفتری
اساساً بانکداری خانگی به انجام عملیات بانکی از طریق رایانه شخصی اطلاق می‌گردد.
۲-بانکداری الکترونیکی بین بانکی
یک شیوه جهانی انتقال الکترونیکی وجوه, استفاده از شبکه سوئیفت می‌باشد. بانکهای عضو در این شبکه بین بانکی به راحتی می‌توانند, به انتقال الکترونیکی وجوه بین خود بدون محدودیت مرز و در سطح بین‌المللی اقدام نمایند. سوئیفت معمولاً برای نقل و انتقالات بین‌المللی پول بین بانکها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳-کارتهای پلاستیکی (بانکی) در بانکداری الکترونیکی
یکی از ابزارهای بانکداری الکترونیکی, کارتها می‌باشند.
انواع کارتهای بانکی :
۱ـ کارت بدهکار
الف) بدهکاری تک معامله‌ای
کارتهایی هستند که به یک حساب جاری وصل می‌باشند و پس از انجام هر معامله فوراً از حساب برداشت می‌شود.
ب) بدهکاری ماهیانه
مهمترین مزیت این نوع کارت برای دارنده آن این است که به آنها این اجازه را می‌دهد که پرداخت را به عقب اندازند.
۲ـ کارتهای اعتباری
این کارتها دو نوع هستند: ۱ـ کارتهای پرداخت متغیرـ کارتهای پرداخت مجدد ثابت .
۳ـ کارتهای هزینه
این نوع کارت تقریباً مشابه کارتهای اعتباری هستند با این تفاوت که در پایان ماه باید کل مبلغ صورت‌حساب پرداخت شود.
۴ـ کارتهای هوشمند
نوع پیشرفتهای از کارتهای بدهکاری یا اعتباری می‌باشد, که دارای chip و حافظه می‌باشد, از لحاظ مکانیسم عمل, ویژگیهای کارتهای بدهکار و اعتباری را می‌توانند داشته باشد. این نوع کارتها در حال تکوین می‌باشند ولی دو نوع مشهور آن عبارتند از:
الف) کیف پول الکترونیکی
یک نوع کارت هوشمند است که می‌تواند حداکثر یک مبلغ معین را در خود نگه دارد. برای وارد کردن پول در آن نیاز به کد اختصاصی شخصی (PIN) می‌باشد ولی برای برداشت نیازی به کد نیست.
کیف پول الکترونیکی را می‌توان بارها پر کرد یعنی مجدداً تا سقف مجاز شارژ نمود.
ب) چک الکترونیکی
برای استفاده از این کارت در معاملات خرده‌فروشی از EFT POS استفاده می‌شود. از طریق EFT POS و متصل شدن به ترمینال بانک عملیات انتقال الکترونیکی وجوه صورت می‌پذیرد یعنی حساب مشتری در بانک بدهکار و حساب فروشنده بستانکار می‌گردد.
●انواع کارتهای اعتباری
همانگونه که اشاره شد کارتهای اعتباری در انواع مختلف و با کاربردهای گوناگون از سوی بانکها, مؤسسات مالی و غیرمالی (مانند کارت تلفن) در سراسر جهان صادر و در بین متقاضیان توزیع می‌گردد. از کارتها به عنوان هسته مرکزی ارائه خدمات بانکی, در شاخه بانکداری خرد استفاده می‌شود. کارتهای اعتباری انواع مختلفی دارد. معمولاً کارتها را بر اساس شیوه تسویه‌حساب, فناوری مورد استفاده, نوع خدمات, و گستره جغرافیایی کاربرد طبقه‌بندی می‌نمایند.
طبقه‌بندی کارتها به لحاظ شیوه تسویه
کارتها بر اساس شیوه تسویه به سه دسته کلی زیر تقسیم می‌شوند:
الف) کارت اعتباری
کارتهای اعتباری به منظور خرید کالا و خدمات و دریافت پول نقد صادر می‌شوند.
ب) کارت بدهکاری
که دریافت وجه یا خرید کالا و خدمات صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده کارت, امکان‌پذیر می‌باشد و اضافه بر موجودی امکان‌پذیر نمی‌باشد.
ج) کارت هزینه
کارتهای هزینه بسیار شبیه کارتهای اعتباری می‌باشند تفاوت آنها این است که در کارتهای اعتباری میزان اعتبار, تعیین می‌شود و دارنده کارت مجاز است به اندازه اعتبار کارت, خرید انجام دهد و یا پول دریافت نماید, ولی کارت هزینه حد مشخص اعتباری ندارد و دارنده آن هر چه قدر بخواهد می‌تواند کالا و خدمات خرید نماید ولی پس از دریافت صورت‌حساب باید بدهی خود را تأدیه کند, تفاوت دیگر این نوع کارت با کارتهای اعتباری این است که به وسیله این کارتها نمی‌توان وجه نقد دریافت نمود.
●انواع کارت از لحاظ فناوری ساخت
الف) کارت با نوار مغناطیسی
در کارتهای با نوار مغناطیسی, اطلاعات مربوط به دارنده کارت به صورت کدهای مخصوص بر نوار مغناطیسی که پشت کارت قرار دارد, ضبط می‌شود. به این عمل در اصطلاح رمزگذاری کارت می‌گویند.
ب) کارتهای هوشمند
کارت هوشمند به عنوان کارآمدترین عضو خانواده کارتهای معمول, قلمداد می‌شود. این کارت شامل یک مدار مجتمع الکترونیکی به شکل تراشه می‌باشد که عناصری برای نقل و انتقال, ذخیره‌سازی و پردازش اطلاعات به همراه دارد.
انواع کارتها به لحاظ گستره جغرافیایی کاربرد
نوع دیگر طبقه‌بندی کارتها بر حسب گستره جغرافیایی کاربرد آنها می‌باشد که به دو دسته تقسیم می‌شوند:
الف) کارتهای داخلی ب) کارتهای بین‌المللی الف) کارتهای داخلی
مسائل و مشکلات کارتهای اعتباری (بانکی)
۱ـ مسائل و مشکلات قانونی مربوط به چگونگی باز کردن حساب, صدور کارت, امنیت کارت, کارتهای گم شده, مسئولیت ضررهای احتمالی, چگونگی حل مناقشات مشتریان بانک ۲ـ ریسک مربوط به کارتها ۳ـ تقلبات در مورد کارتها ۴ـ اشتباهات در پرداختهای انجام شده توسط کارتها ۵ـ خرابی سیستم‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری ۶ـ امنیت اطلاعات فردی ۷ـ آثار تورمی کارتها در پاره‌ای از موارد.
●بانکداری الکترونیکی
با وجود مشکلات و موانعی که در راه گسترش بانکداری الکترونیکی و انتقال الکترونیکی وجوه در ایران وجود دارد, اقدامات قابل توجهی در زمینه کارتهای بانکی, سویفت (SWIFT), شتاب, مهتاب, VSAT, به طور اعم و اقدامات بانکهای مختلف ایران به طور اخص انجام گرفته است.
مشکلات و موانع گسترش انتقال الکترونیکی وجوه بانکداری الکترونیکی (مشکلات مربوط به زیرساختهای اساسی)
شناخت مشکلات و محدودیت‌ها, به برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران کشور که قصد گسترش و توسعه تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی در کشور را دارند, کمک خواهد کرد تا برنامة جامعی را برای این منظور تدوین نمایند. در این قسمت, شرح مختصری پیرامون هر کدام ارائه می‌شود.
▪برق : برای استفاده بهینه از امکانات و زمینه‌های تجارت الکترونیکی و دریافت و پرداخت الکترونیکی از طریق اینترنت یکی از نیازهای اساسی داشتن پشتوانه برق سراسری مناسب و مطمئن می‌باشد که جوابگوی این نیاز باشد. در غیر این صورت, قطعی نامنظم برق و بروز نوسانات در آن, ارتباط‌های الکترونیکی را دچار اختلال می‌کند در نتیجه تجارت الکترونیکی و به تبع آن دریافتها و پرداختهای الکترونیکی دچار مشکل می‌شود.
▪مخابرات : یکی از مشکلات, کافی نبودن پهنای باندهای مخابراتی است که حجم بار خطوط را با ترافیک روبرو می‌سازد. این عوامل در برقراری ارتباط مشکلاتی پدید می‌آورد.
▪ماهواره: ماهواره‌ها وسایل ارتباطی بسیار مناسب هستند که مشکلات فنی از جمله برد مسافت و همین طور زمان دسترسی به اطلاعات را بسیار کاهش می‌دهند. گسترش تجارت الکترونیکی در کشور بدون داشتن بسترهای مناسب مخابراتی و ماهواره‌ای (هوایی ـ زمینی) موجب بروز مشکلات آتی خواهد شد, بنابراین برنامه‌ریزان باید به این مانع نیز توجه نمایند و در جهت رفع آن همگام با سایر برنامه‌های گسترش تجارت الکترونیکی, توجه نمایند.
فراهم‌آورندگان خدمات اینترنت : در کشور ما به دلیل موانع قانونی و محدودیتهایی که به لحاظ سیاسی, فرهنگی و قضایی ایجاد شده است تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی نسبت به درخواست‌کنندگان این خدمات پایین است و اندک بودن تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی باعث کم شدن امکان دسترسی به اینترنت برای عموم می‌شود. در صورت پایین بودن تعداد ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی و مشکل بودن دسترسی به اینترنت نمی‌توان تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی را راه‌اندازی کرد.
▪سیستم پست : با گسترش تجارت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی به راحتی می‌توان کالا و خدمات مورد نظر خود را از طریق اینترنت گزینش و همین طور سفارش داد, مبلغ آن را پرداخت نمود و از طریق پست در منزل یا محل کار تحویل گرفت. بنابراین لازم است سیستم پست از دقت, اطمینان, سرعت و گستردگی لازم برخوردار باشد تا جوابگوی به موقع این نیازهای روزافزون تجارت الکترونیکی باشد.
سیستم حمل و نقل : گسترش تجارت الکترونیکی و خرید و فروش و پرداخت وجه به طور الکترونیکی, لازم است سیستم حمل و نقل کارا, سریع, مطمئن و گسترده از آن پشتیبانی نماید.
مؤسسات بیمه‌کننده : این مؤسسات با ارائه خدمات گسترده و گوناگون (به عنوان مثال در خصوص پرداخت خسارات ناشی از تقلب در کارهای بانکی) می‌توانند به عنوان یکی از مهمترین پشتیبانهای تجارت الکترونیکی بالاخص انتقال الکترونیکی وجوه باشند و می‌توانند باعث تسهیل و اطمینان خاطر بیشتر استفاده‌کنندگان باشند.
سرمایه‌های انسانی مناسب برای کاربرد انتقال الکترونیکی وجوه : عامل نیروی انسانی به عنوان مهمترین عامل در زمینه کسب فناوری‌های نوین و توسعه آن محسوب می‌گردد کشورهایی که می‌خواهند در این زمینه پیشرفت داشته باشند باید در زمینه افزایش دانش عمومی, آموزش نیروهای متخصص و کارآمد, افزایش دانش عمومی و حرفه‌ای عاملان فعالیتهای فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی و نیز افزایش دانش عمومی و حرفه‌ای کارکنان سازمانهای ذیربط در روند فعالیتهای بانکداری الکترونیکی و دیگر ابزار نوین ارتباطی و اطلاعاتی و ارائه‌دهندگان خدمات نوین سرمایه‌گذاری کنند. این موضوع برای کشورهای در حال توسعه و به ویژه ایران امری اجتناب‌ناپذیر است. چرا که با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی و افزایش فعالیتهای تجاری داخلی و بین‌المللی, به علت جهت‌گیری اعضای این سازمان به سمت فعالیتهای تجاری الکترونیکی و تعهد اعضا به سمت الکترونیکی کردن فعالیتهای تجاری و بانکی, پرداختن به عامل نیروی انسانی یک اصل مهم است و توجه ویژه و خاص را می‌طلبد.
●برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری
از آنجا که تدوین برنامه راهبردی تحول در نظام بانکداری,از پیچیدگی و گستردگی زیادی برخوردار است لازم است از متخصصان و کارشناسان مختلف استفاده شود. این گروه متخصصان شامل گروههای زیر می‌باشند:
الف) کارشناسان و متخصصان داخلی شاغل در نظام بانکداری جمهوری اسلامی ایران
ب) مشاوران داخلی
ج) مشاوران خارجی
استفاده از مشاوران خارجی در کنار مشاوران و کارشناسان داخلی از آن جهت مهم است که نظام بانکداری ما از پیشرفتهای دهه‌های اخیر نظام بانکداری در جهان عقب‌افتاده است و کشورهای پیشرفته انواع راهها را تجربه کرده‌اند و مشکلات و موانع را به خوبی می‌شناسند.
نقش و وظایف بانک مرکزی در برنامه تحول در نظام بانکداری
هر چند وظیفه اصلی بانک مرکزی تدوین و اعمال سیاستهای پولی و سیاست‌گذاری و نظارت بر نظام بانکداری می‌باشد. ولی آنچه در برنامه تحول راهبردی در نظام بانکداری یعنی حرکت از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی باید بر عهده گیرد عبارت است از سر و سامان دادن به اتاق‌های پایاپای بین بانکی می‌باشد. در صورت فقدان اتاق پایاپای الکترونیکی, اجرا و پیاده‌سازی نظام بانکداری الکترونیکی با مشکل جدی مواجه خواهد شد زیرا محدوده عمل آن بسیار محدود خواهد شد و فقط در حیطه یک شعبه یا یک بانک می‌تواند کاربرد داشته باشد. کارایی نظام بانکداری الکترونیکی زمانی مشخص می‌شود که انواع ارتباطات الکترونیکی بین شعب و بانکها به سرعت انجام پذیرد.
در کنار ایجاد اتاق پایاپای الکترونیکی توسط بانک مرکزی, لازم است اتاق‌های پایاپای فرعی الکترونیکی توسط بانکها و سایر مؤسسات مالی ایجاد شود. در این صورت وظیفه بانک مرکزی حمایت و هدایت و تشویق چنین مراکزی می‌باشد. زیرا ایجاد و توسعه این مراکز در کشور باعث گسترش بانکداری الکترونیکی و سیستم‌های پرداخت و انتقال الکترونیکی وجوه می‌گردد. به عنوان مثال اتاق پایاپای الکترونیکی برای انواع کارتهای بانکی می‌تواند کاربرد چنین کارتهایی را گسترش دهد.
وظیفه دیگر بانک مرکزی تدوین قانون جامع انتقال الکترونیکی وجوه در کشور می‌باشد که تمامی جوانب آن را در برگیرد مهمترین جوانب انتقال الکترونیکی وجوه شامل شرایط و ضوابط صدور و بکارگیری کارتهای بانکی, ضوابط و مقررات اتاق‌های پایاپای الکترونیکی, قوانین مربوط به انتقال وجه در نقاط فروش ، ماشینهای خودپرداز, حسابهای جاری الکترونیکی, امنیت, سوء استفاده الکترونیکی می‌باشد.
●شیوه ایجاد تحول در یک بانک
برای تدوین برنامه تحول در یک بانک لازم است اولاً شناخت کاملی از نیازها و توقعات در حال تغییر مشتریان بانکها اعم از دولت و سازمانهای دولتی, بخش خصوصی و اشخاص حقیقی, از نظام بانکی کشور, پیدا شود. ثانیاً لازم است وضعیت رقبا (در حال حاضر رقبا بانکهای دولتی می‌باشند ولی در آینده بانکهای خصوصی و حتی بانکهای بین‌المللی به عنوان رقیب قد علم خواهند نمود), فناوری مورد استفاده و نوع خدماتی که توسط آنها ارائه می‌شود, مورد بررسی قرار گیرد. پس از بررسی کلیه عوامل محیطی اعم سیاسی ـ قانونی, فرهنگی ـ اجتماعی, فناوری و اقتصادی و همچنین شناسایی فرصتها و تهدیدهای محیطی, بانک باید به بررسی عناصر داخلی خود بپردازد. عوامل داخلی شامل نیروی انسانی, مدیران, فناوری, خدمات, منابع مالی و سایر عناصر داخلی می‌باشند. بانک با بررسی این عوامل می‌تواند نقاط قوت و ضعف خود را مشخص نماید. پس از تعیین نقاط قوت و ضعف و فرصتها و تهدیدهای محیطی, قدم بعد تحلیل استراتژی و تدوین استراتژی تحول در بانک می‌باشد. یک بانک در صورتی که موانع خارج از کنترل آنها مثل تحریم اقتصادی آمریکا و غیره برطرف شود می‌تواند با یک برنامه بلندمدت چند ساله از بانکداری سنتی به بانکداری الکترونیکی تبدیل شود.
تحول در نظام بانک در حقیقت مستلزم اجرای برنامه مهندسی مجدد در بانک می‌باشد. برای اجرای موفقیت برنامه مهندسی مجدد در بانک, لازم است شرایط ذیل را مهیا نمود:
۱ـ احساس نارضایتی از وضع موجود توسط کارکنان و مدیران : برای این که کارکنان و مدیران بانکها از وضع موجود ناراضی شوند, باید مشکلات بانکداری سنتی را کاملاً برجسته نمود.
۲ـ منافع حاصل از برنامه مهندسی مجدد و بانکداری الکترونیکی باید به طور روشن و واضح بیان شود. بیان روشن مزایای بانکداری الکترونیکی باعث می‌شود که اراده و عزم قوی برای حرکت در بانک به وجود آید.
۳ـ مدیران بانک به ضرورت ایجاد تحول در نظام بانکداری پی برده باشند و به این اعتقاد رسیده باشند که باید تحول ایجاد کرد. زیرا اگر مدیران بانک نسبت به ایجاد تحول در بانک متقاعد نشده باشند، حمایت و پشتیبانی جدی از برنامه بانکداری الکترونیکی نخواهند کرد. زیرا بهترین برنامه هم اگر تهیه شود, چنانچه از پشتیبانی جدی مدیران ارشد برخوردار نباشد محکوم به شکست خواهد بود.
۴ـ تحول فراگیر در کل بانک, برای اینکه برنامه مهندسی مجدد در بانک به نتایج مطلوب برسد, لازم است که در کل بانک به طور فراگیر اجرا شود. زیرا یک تحول بنیادی است نه یک بهبود سیستم یا روش, بانکداری سنتی مختصات خاص خود را دارد و بانکداری الکترونیکی هم خصوصیات خود را دارا است. باید کلیه سیستم‌ها و روشها و فرآیندها, رفتارها و حتی فرهنگ‌ها در بانک دچار تغییر گردد. اگر بانک توانست شرایط فوق را ایجاد نماید می‌تواند برنامه مهندسی مجدد را شروع نماید.
فرآیند مهندسی مجدد شامل چهار گام اساسی است که به ترتیب می‌تواند در بانک اجرا شود:
۱ـ بانک ابتدا لازم است مشخص نماید که چه چیزی را می‌خواهد تغییر دهد و چرا باید این تغییر را بدهد
در این مرحله مدیران بانک موارد زیر را باید روشن نمایند.
الف) نیازها و توانایی‌های بانک نسبت به برنامه تحول.
ب) چگونگی پاسخگویی بهتر به نیازهای ذی‌نفعان بانک (مشتریان, کارکنان, سهامداران, سرمایه‌گذاران).
ج) تدوین چارچوب موفقیت بانک که باعث ایجاد سهولت در امر ارتباطات و برنامه‌ریزی می‌شود.
با روشن شدن موارد فوق مأموریت‌ها و رسالت کلی بانک و راهبردهای کلان و اهداف تفصیلی بانک مشخص می‌شود.
۲ـ برنامه‌ریزی
بعضی از کوششهایی که اخیراُ توسط بانکها برای ایجاد بانکداری الکترونیکی صورت می‌پذیرد فاقد برنامه‌ریزی راهبردی و منسجم می‌باشد. برای اینکه مدیران بانک در دام اجرایی و روزمرگی نیفتند لازم است به برنامه‌ریزی توجه بیشتری مبذول نمایند.
۳ـ اجرای برنامه تحول
اجرای برنامه تحول و مهندسی مجدد در بانک مثل هر سازمان دیگر سخت و دشوار است. در حین اجرای برنامه با انواع موانع روبرو می‌شود. بعضی از موانع فنی می‌باشند و بعضی موانع فرهنگی. زیرا از وضعیت جاری می‌خواهیم به وضعیت آینده و ایده‌آل برسیم. انواع تضادها بر سر منابع, تصمیم‌گیری نسبت به روشهای مورد استفاده, مقاومت در مقابل تحول, مسائل مربوط به فرآیندهای قدرت, و مسائل مربوط به کنترل به وجود می‌آید.
۴ـ سنجش و ارزیابی
آخرین مرحله فرآیند تحول در نظام بانکداری, سنجش و ارزیابی می‌باشد. در این مرحله دو کار انجام می‌شود یکی ارزیابی پیشرفت عملیات اجرایی, و دیگر ارزیابی و سنجش نتایج به دست آمده می‌باشد. در طول دوران اجرای برنامه تحول, لازم است پیشرفت عملیات اجرایی به طور مداوم ارزیابی گردد و انحرافات آن تجزیه و تحلیل شوند و اگر لازم باشد اقدامات اصلاحی در برنامه اعمال گردد. از طرف دیگر پس از اجرای برنامه نیز باید نتایج به دست آمده مورد سنجش قرار گیرند تا میزان موفقیت برنامه ارزیابی شود.
وحیدفدایی مرکیه
کد مطلب: 24893
ارسال نظر
تازه ترین اخبار
